ئامۆژگارییەكی قەتەر و ئوردن و ئیمارات بۆ كورد

سێ هەواڵ بۆ داهاتووی باشووری كوردستان لە شەڕی سووریا و رۆڵی ئێران و خۆپیشاندانەكانی عێراق و ئەو هەڵڵا سیاسییەی ئێستا لە بەغدا دەگوزەرێت، زۆر گرنگترن بۆ دیاریكردنی داهاتووی وڵاتانی ناوچەكە و باشووری كوردستان.

یەكەم:

دەزگای بلومبێرگی ئەمریكی توێژینەوەیەكی بڵاوكردەوە كە یەكێك لە دەرئەنجامەكانی ئەوەیە تاوەكو ساڵی 2050 نزیكەی 64%ی كارەبای جیهان لە سەرچاوەی وزەی نوێوە دێت نەك نەوت و گاز و سەرچاوەكانی ئێستا.

دووەم:

ژمارەی ئاوارەكانی شەڕێكی ناوخۆی وڵاتێكی ئەفریقی 12 ملیۆنی تێپەڕاند، ئەمە جگە لە دەیان هەزار كوژراو و بریندار. باسی سووریا ناكەم، مەبەستم باشووری سوودانە.

سێیەم:

بۆ یەكەمین جار دوای 29 ساڵ، سەرۆكی چین سەردانی كۆمەڵێك وڵاتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات و چوار وڵات زۆر بە گەرمی بەخێرهاتنی دەكەن.

ئەم هەواڵانە ئاماژەن بۆ دیاردەیەكی گەورەتر كە لە دەوروپشتمان و جیهان روودەدەن. راستە ئێمەی كورد ئەكتەرێكی بچووكین لەم یاریە نێودەوڵەتیە گەورەیەدا، بەڵام ئەگەر لە وێنە گەورەكە تێبگەین، ئەوا لەوانەیە چانسمان زیاتر بێت لەوەی دووبارە نەبینەوە قوربانیی گۆڕانكاریە گەورەكانی سیاسەت و ئابووریی نێودەوڵەتی.

نەوت نەك هەر نرخی دادەبەزێت، بەڵكو بەگوێرەی راوێژكارێكی سكرتێری گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان، چاوەڕوان دەكرێت زۆر زۆر تاوەكو 10 ساڵی دیكە وەك كاڵایەكی ستراتیژی بمێنێتەوە. ئەو توێژینەوەیەی بلومبێرگ كە لە هەواڵی  یەكەم باسمكرد، چیرۆكێكی خەیاڵی نییە. زیاتر لە نیوەی جیهان لە جیاتی نەوت و گاز و سەرچاوەی تەقلیدیی دیكە، وزەی خۆر و ئاو و با بەكاردێنن. ساڵی 2050 كۆتایی پرۆسەی بێبەهابوونی نەوتە، بەڵام پرۆسەكە لە ئێستاوە زۆر  بەخێرایی دەستیپێكردووە.

پێویست ناكات من لێرە باسی ئەوە بكەم كە چەندێك هەموو نەتەوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (جگە لە توركیا و ئیسرائیل) بۆ بژێوی ژیانیان پێویستیان بە نەوتە، بەڵام نەوت تەنیا پارەی بۆ نەهێناوین، بەڵكو وای كردووە كە ئەمریكا  و رووسیا و وڵاتی دەستڕۆیشتووی دیكەش گرنگی بە ناوچەكە بدەن. راستە وجودی ئەم هێزانە لە ناوچەكە زۆر نەهامەتی و ماڵوێرانی لەگەڵ خۆی هێناوە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا دەرفەتی زۆری دروستكردووە و وای كردووە لانیكەم جیهان بەتەواوی ناوچەكە و كێشەكانی لەبیر نەكەن. لەوانەیە ئێستا بپرسیت ئێمە چ سوودمان لە جیهان بینیوە و لەمە خراپتر چیمان بەسەردێت؟

لێرەدا من بە هەواڵی دووەم وەڵام دەدەمەوە كە دەربارەی باشووری سوودانە. لە ساڵی 2013 وە بەهۆی كێشەیەكی سیاسی لە نێوان سەرۆك و جێگرەكەی، ئەو وڵاتە وەكو لیبیا و سووریا تووشی شەڕی ناوخۆ بووە. زیاتر لە 12 ملیۆن ئاوارە و دەیان هەزار كوژراو و بریندار. نەوتیشیان هەیە، بەڵام قەبارەی هەناردەی نەوتیان ئەوەندە نییە كە ئەمریكا و رووسیا و زلهێزەكانی دیكە بێنێتە سەر خەت. دەرئەنجامەكەی ئەوەیە كە نەك هەر تۆی خوێنەری كورد، بەڵكو لێرە  لە ئەمریكا و لە زۆربەی وڵاتانی جیهانیش كەم كەس ئاگادارە لەوەی شەڕێكی ناوخۆ هەیە لە جێگایەك بەناوی باشووری سوودان.

بێ نەوت ئێمە نەك هەژار دەبین، بەڵكو كارەساتەكانیشمان سەرنجی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی راناكێشێ. ئەو ئاژاوەیەی لە 2011 وە لە ناوچەكە دەیبینین، یەكێكە لە دەركەوتەكانی ئەو گۆڕانكارییە. نەوت و گاز لە كاڵایەكی ستراتیژییەوە بەرەو كاڵایەكی ئابووریی ئاسایی دەڕوات.

باسی هەر گۆڕانكارییەكی سیاسی و سەربازیی ئەم 10 ساڵەی رابردووم بۆ بكە لە ناوچەكە، دەتوانم بیبەستمەوە بەو دەركەوتەیەوە، جا لە كەمبوونەوەی رۆڵی ئەمریكاوە بیگرە تا هاتنی رووسیا بۆ ناوچەكە و شەڕی بە وەكالەتی سعودیە و ئێران.

بەڵام هێشتا هیوا هەیە كە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە لێكەوتە خراپەكانی ئەو دیاردە جیهانیە خۆیان بەدوور بگرن. لێرەدا دێمە سەر هەواڵی سێیەم. بۆ یەكەمین جار لە ماوەی 29 ساڵی رابردوودا كەسی یەكەمی چین سەردانی وڵاتانی كەنداوی عەرەبی و ناوچەكە دەكات. چین بە ملیاران دۆلارەوە هاتووەتە ناوچەكە و بەدوای دەرفەتدا دەگەڕێ. بەڵام چوار وڵاتی ناوچەكە لە هەمووان زیاتر كراوەترن بۆ چین و ئامادەن جگە لە ئەمریكا و رووسیا (دوو هێزی تەقلیدیی ناوچەكە بۆ هاوپەیمانێتی) وڵاتەكانیان بكەنە دەرفەت بۆ چین و هێزی نێودەوڵەتیی دیكەش. ئەوانیش ئیمارات و ئوردن و قەتەر و ئێرانن.

ئێران بەهۆی گەڕانەوەی سزا توندەكانی ئەمریكا ناچارە وەكو جاران روو لە چین بكاتەوە و لە زیرەكییەوە نییە. بەڵام شاعەبدوڵڵای ئوردن و ئال نەهیانی ئیمارات و ئال سانیی قەتەر لە زیرەكیەوەیە. من دەرفەتی گفتوگۆی زۆرم هەبووە لەگەڵ دیپلۆماتكار و كەسانی حكومیی هەرسێ  وڵاتەكە. بەشێوەیەكی گشتی ئەو بۆچوونەیان هەیە كە كلیلی سەقامگیری و خۆشگوزەرانییان لە داهاتوودا بریتیە لەوەی وڵاتەكانیان بكەنە دەرفەتی ئابووری و سەربازی و تەنانەت سیخوڕیش بۆ نەك هەر ئەمریكا و وڵاتانی رۆژئاوایی، بەڵكو هەر هێزێكی دیكەی نێودەوڵەتی. ئەمەش تەنها دەربارەی وەبەرهێنانی ئابووری نییە.

ئەمە زیاتر تێگەیشتنێكی مێژووییە بۆ سامانێكی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بەهۆی نەوتەوە لەبیرمان كردووە. بەڵام نەوەكانی بەنی هاشم لە ئوردن و ئالنەهیانی ئیمارات و ئالسانیی قەتەر لە بیریان نەچووە. ئەویش پێگەی جوگرافیمانە. 

پێویست ناكات من بە شانوباڵی گرنگیی پێگەی جوگرافیای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵبدەم. یەك نموونەی وڵاتێكی كەم نەوتتان بۆ دەهێنمەوە كە سەرەڕای خراپیی سیاسەتی دەرەوەی، بەڵام هەر گرنگە و خۆی كردووە بە دەرفەت بۆ رووسیا و ئەمریكا و چینیش، ئەویش توركیایە.

لەگەڵ كەمبوونەوەی بەهای نەوت وەكو كاڵایەكی ستراتیژی، ئەو وڵاتانەی بەهای پێگەی جوگرافییان دەزانن و خۆیان دەكەنە دەرفەت بۆ هەموو لایەك، وەكو باشووری سوودانیان لێ نایەت. ئەوانەی دیكە لە دوای نەوت نەك هەر هەژار دەكەون، بەڵكو جیهان لەبیریشیان دەكات.

بەرپرسی نووسینگەی تۆڕی میدیایی رووداوە لە نەتەوەیەكگرتووەكان